Πέρασε λοιπόν και η φετινή «Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος». Κάθε λογής σχετικο-άσχετοι, ανευθυνο-υπεύθυνοι, υποκριτές, εξουσιαστές κλπ. παρήλασαν και εκπλήρωσαν τάχα το οικολογικό τους καθήκον. Ακούσαμε και διαβάσαμε τον γεμάτο στόμφο πομφολυγώδη λόγο τους, τα δακρύβρεχτα και τόσο υποκριτικά ευχολόγιά τους και ανανεώσαμε το ραντεβού μας με αυτήν την απολύτως αφασική κατάσταση για του χρόνου, οπότε και θα ξανακούσουμε τις ίδιες ακριβώς διακηρύξεις με τον ίδιο ακριβώς θεατρινισμό.
Κι επειδή βεβαίως δεν υπάρχει σκορδαλιά χωρίς σκόρδο, εμφανίστηκαν, όπως κάθε ψιλιασμένος άνθρωπος θα ανέμενε, και οι κορυφαίοι ταγοί της χριστιανορθόδοξης Εκκλησίας, για να συνδράμουν με τις γενναίες δικές τους ποσότητες στο γέμισμα της μεγάλη δεξαμενής των δακρύων των υποκριτών. Και οι συγκεκριμένοι είναι οι πλέον επικίνδυνοι, γιατί ακριβώς αυτοί οι υποκριτές είναι εκείνοι που αποτελούν τους κυρίως αυτουργούς του εγκλήματος που συντελείται εις βάρος της Γαίας εδώ και αιώνες, σε όλα τα δυνατά επίπεδα. Χρειάζεται πραγματικά απύθμενο θράσος και αναισθησία, προκειμένου να τολμήσει ένας χριστιανός ιεράρχης να παραστήσει τον έχοντα οικολογική συνείδηση (!!!) και να δώσει μάλιστα και... νουθεσίες για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει ο άνθρωπος να αντιμετωπίζει το περιβάλλον! Βεβαίως, στον τόπο όπου ευδοκιμεί περισσότερο από κάθε τι η φαιδρά πορτοκαλέα και με δεδομένη την οξεία οσφυοκαμψία προς άπαντες τους ρασοφόρους, των καναλαρχών, των μεγαλοδημοσιογράφων, των τάχαμ’ δήθεν (εκτός ολίγων, πλην όμως αποτελεσματικά φιμωμένων, λόγω της μεθοδευμένης αγνόησης) «διανοητών», οι εκπρόσωποι του κλήρου «βρίσκουν και κάνουν», κατά το κοινώς λεγόμενον. Δίχως αιδώ λοιπόν, καμώνονται κι αυτοί τους... «ανησυχούντες», εκφράζουν «την θλίψη και ανησυχία τους» για τη διαρκώς επιδεινούμενη οικολογική πραγματικότητα και καλούν το ποίμνιό τους να αντιμετωπίσει το περιβάλλον με... «χριστιανική συνείδηση»! Ζήτω που καήκαμε, θα λέγαμε εμείς. Γιατί εδώ ακριβώς είναι που εντοπίζεται η πρωταρχική και γενεσιουργός αιτία του τεράστιου περιβαλλοντικού προβλήματος, το οποίο τώρα πια απειλεί αυτήν την ίδια την Ζωή επάνω στον πλανήτη.
Θα έπρεπε λοιπόν να γνωρίζουν οι διάφοροι «πατριάρχες», «αρχιεπίσκοποι» κι όλο το λοιπό πλήρωμα αυτού του θεοκρατικού συρφετού –ή, αν το γνωρίζουν τουλάχιστον να αυτοφιμώνονται από ντροπή και τύψεις– πως το «σπέρμα του κακού», για να χρησιμοποιήσουμε μία προσφιλή τους έκφραση, βρίσκεται μέσα στα, από αυτούς θεωρούμενα «ιερά», βιβλία της Χριστιανοσύνης. Από εκεί αναδύεται ο αρρωστημένος εκείνος τρόπος σκέψης που «εξουσιοδότησε» τον άνθρωπο να κυριαρχήσει με κάθε μέσο επάνω στην Φύση. Ο ιουδαιοχριστιανικός τύπος ανθρώπου είναι αυτός που έχει την θεϊκή άδεια και, κατά προέκταση, την ηθική νομιμοποίηση να αντιμετωπίσει απολύτως χρησιμοθηρικά το περιβάλλον εντός του οποίου διαβιεί, δίχως να αναγνωρίζει σε αυτό την ελάχιστη έστω αυταξία. Το περιβάλλον έχει γι’ αυτόν αξία μόνον ως πλουτοπαραγωγική πηγή. Έτσι, μπορεί να το διαμορφώνει με αποκλειστικό κριτήριο την εξυπηρέτηση των κοντόφθαλμων μικροσυμφερόντων του, αδιαφορώντας παράλληλα για τις όποιες επιπτώσεις θα επιφέρει σε άλλα έμβια είδη και φυσικά στο περιβάλλον καθαυτό και τις ευαίσθητες ισορροπίες του.
Στο σημείο αυτό βέβαια οι ίδιοι οι Χριστιανοί Ορθόδοξοι ομολογούν μεν πως κάπως έτσι έχουν τα πράγματα, σχίζουν όμως τα ρούχα τους πως δήθεν η «Ορθοδοξία» τους ουδεμία ευθύνη φέρει και ρίχνουν όλο το ανάθεμα στον... Προτεσταντισμό! Αναγνωρίζουν πως την ευθύνη της κατάστασης αυτής φέρει η –στρεβλή κατ’ αυτούς- ερμηνεία από τους προτεστάντες τον 16ο αιώνα της βιβλικής ρήσης «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε και κατακυριεύσατε την γην». Είναι αλήθεια πως η καλβινιστική ηθική «έντυσε» κυριολεκτικά τον καπιταλισμό ως κοινωνικοοικονομικό σύστημα όπως ήδη από τον προπερασμένο αιώνα έχει καταδείξει πολύ εύστοχα ο Max Weber στο μνημειώδες έργο του «Η Προτεσταντική Ηθική του Καπιταλισμού». Και είναι αλήθεια επίσης πως οι καταστροφικές επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας στο περιβάλλον επιταχύνθηκαν και γίνονται όλο και πιο αντιληπτές με την καθιέρωση του καπιταλισμού ως παγκοσμίου τρόπου παραγωγής και τύπου κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Δυστυχώς όμως για τους χριστιανορθόδοξους ιεράρχες και θεολόγους, η προσπάθεια να μετατοπιστεί όλη η ευθύνη για το συντελούμενο έγκλημα εις βάρος της ίδιας της Ζωής στην καλβινιστική ηθική αντίληψη μοιάζει με την προσπάθεια κάποιου να κρυφθεί όχι απλά πίσω από το δάχτυλό του, αλλά από μία τρίχα του δαχτύλου του...
Από θεολογική άποψη κατ’ αρχάς, το «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε και κατακυριεύσατε την γην» δεν είναι άλλο από την κορυφή του παγόβουνου, θα έλεγε κανείς. Γιατί η ρήση αυτή προκύπτει πολύ φυσιολογικά από κάτι το θεμελιώδες, του οποίου απλώς και μόνον απόληξη είναι η επίμαχη βιβλική φράση. Κι αυτό το θεμελιώδες είναι η περιγραφή της υποτιθέμενης «γενέσεως» του Κόσμου στο ομώνυμο κεφάλαιο της Παλαιάς Διαθήκης, με το οποίο μάλιστα και αυτή ξεκινά. Δε θα σχολιάσουμε βεβαίως εδώ τα παραληρήματα και τις χονδροειδέστατες από επιστημονικής άποψης αστοχίες τής υπερβολικά πρωτόγονης Παλαιάς Διαθήκης. Θα παρατηρήσουμε μόνον το εξής: κατά την αφήγηση αυτή, ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως δήθεν το τελευταίο και τελειότερο (sic) «δημιούργημα» του εξωκοσμικού Θεού των «μονοθεϊστών». Μόνον μετά από τη υποτιθέμενη «δημιουργία» του ανθρώπου, κατά την «έκτη ημέρα», ο Θεός των «μονοθεϊστών» αποφάσισε να... αναπαυθεί (παρεμπιπτόντως, εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς τι σόϊ «Θεός» είναι αυτός που... κουράζεται, αλλ’ αυτό αποτελεί θέμα άλλης συζήτησης).
Το συγκεκριμένο κοσμολογικό σχήμα, που βεβαίως λαμβάνει και ιδεολογική χροιά, έχει ως εξής: ο Θεός δημιουργεί το σύμπαν κι όλα τα ουράνια σώματα, η γη στέκεται στο κέντρο της «δημιουργίας» και τα υπόλοιπα σώματα του ουρανού χρησιμεύουν για να τής... παρέχουν φως! Επί γης τώρα, τελευταίο και τελειότερο «δημιούργημα» είναι ο άνθρωπος, ο οποίος μάλιστα είναι και ο μοναδικός που πλάστηκε ακριβώς «κατ’ εικόνα και ομοίωση» του Θεού. Αυτονόητα λοιπόν, και δι’ απλής επαγωγής, προκύπτει ο ανθρωποκεντρισμός ως υπέρτατη ιδεολογία, από τη στιγμή που όλα επάνω στη γη, η οποία μάλιστα αποτελεί το επίκεντρο της κοσμικής «δημιουργίας», «δημιουργήθηκαν» μόνο και μόνο για να εξυπηρετήσουν τον άνθρωπο. Κι αυτή βεβαίως είναι η βασική ιδεολογική πλατφόρμα επάνω στην οποία στηρίζεται η ρήση «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε και κατακυριεύσατε την γην». Το χριστιανορθόδοξο δόγμα δέχεται φυσικά απολύτως αυτήν την ιδεολογική πλατφόρμα, όπως φυσικά και κάθε άλλη χριστιανική αίρεση.
Το πρόβλημα λοιπόν δεν εντοπίζεται στην τάχα ολέθρια ερμηνεία μίας τάχα μεμονωμένης φράσης από κάποιους «κακούς» προτεστάντες, αλλά στις ίδιες τις θεμελιώδεις αρχές της χριστιανικής θεολογίας. Το πρόβλημα εντοπίζεται στον άκρατο ανθρωποκεντρισμό της. Έναν ανθρωποκεντρισμό που εγκαινίασε την αντιπαλότητα μεταξύ του ανθρώπου και της Φύσης. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη Ιστορία, ο άνθρωπος αποσυνδέθηκε από τη Φύση. Έπαψε να αποτελεί οργανικό της τμήμα, υποκείμενο στις φυσικές νομοτέλειες. Έπαψε να αναγνωρίζει την ιεραρχική ανωτερότητα του ίδιου του Οίκου του και να προσδιορίζει τη θέση του στον Κόσμο όντας ενταγμένος στις δομές του, και βγήκε έξω από αυτόν. Η ψυχή του διαχωρίστηκε από την ψυχή της Φύσης. Η ψυχή πλέον, δίδεται από το Θεό – «δημιουργό». Ο ρόλος της Φύσης υποβιβάζεται και, εν τέλει, εκχυδαϊζεται. Καταντάει απλώς ένα «κτίσμα».
Για πρώτη φορά στην Ιστορία, η διάρρηξη αυτή έλαβε χώρα με τον λεγόμενο «μονοθεϊσμό» των ιουδαίων, των χριστιανών και των μωαμεθανών. Ο άνθρωπος μετατράπηκε, με θεϊκές μάλιστα ευλογίες, σε εξουσιαστή των πάντων. Στην συνείδηση και το χέρι του αφηνόταν το εάν θα έκανε ή όχι χρήση της απόλυτης εξουσίας του. Δεν απέδιδε τώρα λογαριασμό σε καμμία απολύτως φυσική αρχή, παρά μόνον στον φανταστικό, ανύπαρκτο, εξωκοσμικό «δημιουργό» του, κι από αυτόν μόνον θα κρινόταν υποτίθεται το εάν και πόσο σωστά είχε εφαρμόσει τους «νόμους» του!
Αλήθεια, δίνει κανείς τη δέουσα σημασία στην παντελή απουσία περιβαλλοντικού περιεχομένου «εντολών», είτε στον μωσαϊκό νόμο είτε σε άλλες παραινέσεις του Θεού των «μονοθεϊστών» Ιαχωβά, όπως λ.χ. στο Δευτερονόμιο και στα άλλα βιβλία της Παλαιάς (αλλά και της Καινής) Διαθήκης; Όλες οι «εντολές», μηδεμίας εξαιρουμένης, αφορούν κανονιστικά θέματα για τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και μεταξύ των ανθρώπων και του Θεού. Και είναι εύλογο κάτι τέτοιο, δηλαδή, από την στιγμή που ο άνθρωπος θεωρείται ως το ανώτερο όλων δημιούργημα, να απουσιάζει έστω και η απλούστερη αναφορά σε κάτι κατώτερο. Το κατώτερο δεν έχει «δικαιώματα», υπάρχει για να εξυπηρετεί τις εκάστοτε ανάγκες του ανώτερου και συνεπώς δε χρειάζεται καμμία θεϊκή παραίνεση για το πώς πρέπει να αντιμετωπίζεται, αφού εξ ορισμού το ανώτερο δημιούργημα έχει μια δήθεν «θεόθεν» εξουσία επάνω του, και μάλιστα απόλυτη. Φραγμοί και οριοθετήσεις, συστήματα του τύπου «πρέπει – δεν πρέπει» έχουν νόημα και τίθενται μόνον σε σχέση με στάσεις και συμπεριφορές προς άλλα εξίσου με αυτό «ανώτερα» πλάσματα, δηλαδή με άλλους ανθρώπους και φυσικά προς την δήθεν «υπέρτατη οντότητα», τον Θεό «δημιουργό». Κι όπως ακριβώς αυτός ο Θεός – «δημιουργός» δεν ελέγχεται, ούτε και τιμωρείται από κανέναν, αντιμετωπίζει τους αντιπροσώπους του «δημιουργήματός» του κατά το δοκούν, ακόμη και με μία βαρβαρότητα που σοκάρει, επειδή ακριβώς είναι «ανώτερος» από αυτούς, έτσι και κατ’ ευθείαν αναλογία ούτε ο ιεραρχικά «ανώτερος» στην κλίμακα της θεϊκής «δημιουργίας» άνθρωπος μπορεί ποτέ να ελεγχθεί ή να τιμωρηθεί για τα όσα πράττει σε «κατώτερα» από αυτόν «δημιουργήματα».
Ας σταματήσουν λοιπόν οι χριστιανορθόδοξοι εγκέφαλοι τα κροκοδείλια δάκρυα και τις υστερικές σπιουνιές, που δακτυλοδείχνουν τον Προτεσταντισμό ως τον δήθεν μεγάλο ένοχο της οικολογικής καταστροφής που συντελείται. Όλα ανεξαιρέτως τα «μονοθεϊστικά» (ιουδαϊκά, χριστιανικά, μωαμεθανικά) δόγματα, αιρέσεις κλπ. είναι εξίσου υπεύθυνα και ένοχα για την καταστροφή της ίδιας της Ζωής. Όλα τους θεμελιώνονται επάνω στην απόλυτη διάρρηξη του ανθρώπου με την Φύση. Ο «μονοθεϊσμός» -έστω και ως πολυπρόσωπη οντότητα ιδωμένος- εξέθρεψε τον αντιφυσικό άνθρωπο, ο οποίος με την σειρά του οδήγησε στα σημερινά αδιέξοδα. Πλήρης από κενότητα λοιπόν, ή ακόμα χειρότερα από απατεωνιά, αποδεικνύεται ο τάχα οικολογικός οίστρος των ιεραρχών. Πρόκειται για έναν οίστρο απολύτως αντιφατικό και εν τέλει ακυρωτικό της ίδιας τους της Θρησκείας!
Είναι τουλάχιστον εντυπωσιακό να διαβάζει κανείς μέσα στην κατάθεση στοχασμών του μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη για το οικολογικό πρόβλημα και τα εξής: «ο ατομισμός και ο ευδαιμονισμός είναι βασικά αίτια της οικολογικής κρίσης και χωρίς την αντιμετώπιση τους δεν μπορεί να λυθεί το οικολογικό πρόβλημα». Γι' αυτό και το χαρακτηρίζει άλλωστε «στην ουσία του πνευματικό πρόβλημα». Δε βρέθηκε φυσικά κάποιος να ρωτήσει τον εν λόγω «ιεράρχη», ο οποίος σε άλλα σημεία της ομιλίας του αποδεικνύεται λαύρος για τον καταστροφικό ρόλο της Θεολογίας και δη, φυσικά, της προτεσταντικής, στην δημιουργία του όλου οικολογικού προβλήματος, το πώς γίνεται να μπορεί ο Χριστιανισμός να δώσει εφόδια και απαντήσεις στην επισήμανσή του περί ευθύνης του ατομισμού, όταν ο ίδιος ο Χριστιανισμός, σε όλες του τις μορφές, είναι η κατ’ εξοχήν Θρησκεία της ατομικής «σωτηρίας»; Δεν βρέθηκε άραγε ένας έστω να ρωτήσει τον εν λόγω «ιεράρχη» πώς είναι δυνατόν στ’ αλήθεια να καταπολεμηθεί ο ατομισμός με όπλο μία καθ’ ολοκληρίαν ατομιστική αντιμετώπιση της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης; Να τον πληροφορήσει τελικά ότι το αντίδοτο στον ατομισμό μπορεί να αναζητηθεί μόνον σε θρησκείες, ιδεολογίες και κοσμοαντιλήψεις που προάγουν την έννοια του πολιτικού ανθρώπου και της κοινωνικής οργανικότητας, που προάγουν ως θεμελιώδη Αρετή την αρχή της κοινωνικής υπευθυνότητας και δρομολογούν την όποια ατομική καταξίωση, ή ακόμη και τελείωση, μέσα από την ποιοτική ανέλιξη και την ευημερία του κοινωνικού συνόλου του οποίου οι άνθρωποι αποτελούν οργανικά τμήματα. Και, εν τέλει, να του πει το απλούστατο, ότι η «ατομική σωτηρία» ως υπέρτατος στόχος και η ανάπτυξη βαθιάς κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης είναι έννοιες εξ ορισμού όχι μόνον αντιδιαμετρικές, αλλά και αντίπαλες.
Το κερασάκι στην τούρτα όλων των πιο πάνω γελοιοτήτων είναι η πρακτική που επιχειρεί προσφάτως ν’ ακολουθήσει η υποκρίτρια Ορθόδοξη Εκκλησία στο ζήτημα τη περιβαλλοντικής κρίσης. Γιατί αν πράγματι η ευθύνη ανήκε αποκλειστικά στον επάρατο Προτεσταντισμό, θα υπήρχαν τουλάχιστον μέσα στους αιώνες κάποια χειροπιαστά δείγματα οικολογικών ευαισθησιών από την πλευρά της, τα οποία φυσικά δεν υπάρχουν! Αντίθετα, στον ελλαδικό τουλάχιστον χώρο, μητροπόλεις, εκκλησίες μοναστήρια, κλπ., ευθύνονται με βαρύτατα οικολογικά εγκλήματα, καταπατήσεις δασικών εκτάσεων, καταστροφή και παράνομη εκμετάλλευση αιγιαλών, μολύνσεις υδροφόρων οριζόντων και ένα σωρό άλλες παραβάσεις. Πολύ πρόσφατο άλλωστε για να ξεχαστεί είναι το όνειδος για κάθε πολιτισμένο άνθρωπο της θρασύτατης απαίτησης της Εκκλησίας να κτιστεί ένα τεράστιο οικοδομικό συγκρότημα, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως... συνεδριακό κέντρο στο δάσος της Καισαριανής, στην Αθήνα. Ένα έργο που εάν εκτελεσθεί θα στοιχίσει πολλά στρέμματα δάσους στην ήδη αποψιλωμένη και ασφυκτιούσα πρωτεύουσα. Ή να μιλήσουμε για τα στρέμματα που διεκδικεί η Εκκλησία στην καμένη Πεντέλη, στο Σέϊχ Σου στη Θεσσαλονίκη, και αλλού. Τόσο μεγάλη και ειλικρινής είναι η οικολογική ευαισθησία της Εκκλησίας, ίσως όσο και... αντικαπιταλιστική είναι η από αυτήν κατασπάραξη πολύτιμων κοινοτικών πόρων που, με την συνενοχή των κυβερνώντων, αντί για αναπτυξιακές κοινωνικές εφαρμογές καταλήγουν σε εξοπλισμό και περαιτέρω επιχρύσωση των μηχανισμών της θεοκρατίας!
Το οικολογικό πρόβλημα που απειλεί τη βιωσιμότητα της βιόσφαιρας του πλανήτη είναι βαθύ και τεράστιο. Στον πλανήτη μας συντελείται εδώ και πολλούς αιώνες ένα διαρκές έγκλημα, το οποίο έχει ένοχο που είναι γνωστός. Είναι ο «μονοθεϊστής» άνθρωπος. Ο εντελώς αποκομμένος από τη Φύση άνθρωπος. Ο εξουσιαστής της Φύσης άνθρωπος. Ο άνθρωπος που διαμορφώθηκε με βάση τις αντιφυσικές ιουδαιοχριστιανικές διδαχές. Όποιος λοιπόν θέλει να αναζητά με ειλικρίνεια και σοβαρότητα ριζικές λύσεις που μπορούν να δώσουν ξανά ελπίδα στην Ζωή, ώστε να συνεχίσει αυτή να υπάρχει ως φαινόμενο επάνω στο σώμα της Γαίας, οφείλει να δει το πρόβλημα κατάματα και δίχως περιστροφές. Οφείλει να καταγγείλει κάθε αρρωστημένο εξουσιαστικό ιδεολόγημα που ενδύεται με θεολογικό μανδύα και να σταθεί απέναντί του, γιατί απλώς είναι εντελώς παράλογο να προσδοκά λύσεις μέσα από ιδεολογίες που γέννησαν το όλο πρόβλημα. Και ο «μονοθεϊσμός», σε όλες του τις εκφράσεις, δεν είναι απλώς ένα μέρος του προβλήματος, αλλά το ίδιο το πρόβλημα. Αρκετά χρόνια πριν, ο Nigel Campbell Pennick είχε τονίσει: «Όλα τα προσανατολισμένα στην εξουσία δόγματα, μας έχουν οδηγήσει σε έναν επικίνδυνο κατήφορο, όπου κατρακυλούμε μαζικά προς την παγκόσμια οικολογική καταστροφή. Και από τη στιγμή μάλιστα που αυτά τα ίδια είναι η άμεση αιτία αυτής της δυσχερούς κατάστασης, κανένα από αυτά τα κυριαρχικά δόγματα δεν θα μπορούσε ποτέ να αποτελέσει τη λύση στα προβλήματα που πηγάζουν από αυτόν τον ίδιο τον τρόπο ενέργείας τους» («Το Ξόδεμα της Γης», εκδόσεις «Διιπετές», 1994).
Η κατάσταση δεν είναι καν στο παρά πέντε. Όλα δείχνουν ότι βρισκόμαστε στο και πέντε. Και το ζητούμενο πια είναι η αποφυγή περισσότερων συνεπειών από τις ήδη αναπότρεπτες. Ο οικοκεντρισμός που πρέπει να κυριαρχήσει και να επιβληθεί το ταχύτερο δυνατόν ως βασικός αξιακός προσανατολισμός της ανθρωπότητας, χρειάζεται το κατάλληλο όχημα. Χρειάζεται την άμεση επανανακάλυψη της κοσμολατρευτικής ουσίας των προχριστιανικών Παραδόσεων και Θρησκειών. Χρειάζεται την επανασυμφιλίωση του ανθρώπου με τη Φύση, την επανένταξή του στο σώμα της, την επανεμβάπτισή του στην ψυχή της μεγάλης «παμμήτειρας Θεάς» και πολυμήχανης μητέρας Φύσης όπως λένε οι υπέροχοι στίχοι του σχετικού Ορφικού Ύμνου. Χρειάζεται η απόλυτη συμφωνία του ανθρώπου με την Φύση, μέσα από ένα νέο συμβόλαιο, βασισμένο στις παραπάνω παραδοχές. Πρόκειται κάτι που το επιτάσσει πλέον η ίδια η ανάγκη των καιρών. «Ανάγκα και οι Θεοί πείθονται» έλεγαν οι πρόγονοί μας, αναγνωρίζοντας με αυτόν τον τόσο κατηγορηματικό τρόπο τη παντοδυναμία της Ανάγκης, την οποία αδυνατούν να υπερβούν και αυτοί ακόμη οι Θεοί.
Νίκος Πρανδέκας